УРД ХӨЛ НЬ БҮДРЭХЭД ХОЙД ХӨЛИЙГ НЬ ГУЯДАВ ГЭГЧЭЭР

Өнгөрсөн долоо хоногт Х.Тэмүүжин гишүүн “Төр ард түмнээсээ уучлалт гуйх ёстой” хэмээн нэлээд шуугиан тарилаа. 7 сарын 1-ний хэрэг явдлын үеэр 5 иргэний амь нас үрэгдсэнд төр буруутай. Тиймээс төр ард иргэдийнхээ амь насыг хамгаалж чадаагүйнхээ төлөө уучлалт гуйх ёстой хэмээн мэдэгдэж, байнгын хороогоор дэмжүүлээд, нэгдсэн хуралдаан дээр уначихлаа. Түүнээс болоод хэрүүл зөрчил болж, олны анхаарлыг ихэд татав. Саналыг нь Э.Мөнх-Очир нарын гишүүдийн орлцоотойгоор “унагасан” ч энэ зүгт олны анхаарлыг хандуулж чадлаа. Энэ л гэхэд өөрөө үр дүн. Цаашид сонгууль дөхөх тусам энэ нь эмзэг хөндүүр сэдэв байсаар байх болно. 7 сарын 1-ний хэрэг явдалтай холбоотойгоор Х.Тэмүүжин гишүүн ч гэсэн хохирсон, бараг 7 сар шахам УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхээ эдэлж чадаагүй. Гэхдээ Д.Энхбат, Ц.Мөнх-Оргил хоёр ч гэсэн түүнтэй ижил сонгуулийн үр дүнг хүлээж зөндөө удсан санагдана. Тэд 7 сарын 1-ний үйл явдлын тухайд яагаад байр сууриа илэрхийлэхгүй, дуугүй байгаад байна. Яагаад ганцхан Х.Тэмүүжин л сөхөөд байна?…

7 САРЫН 1. ӨЧИГДӨР ӨНӨӨДӨР МАРГААШ

Ийм нэртэй шинэ ном гарчихаж. 7 сарын 1-ний үйл явдлыг цаг минутаар нь, тухайн үед хэвлэлээр гарсан баримт материалууд дээр тулгуурлан бичжээ. Хамгийн гол нь энэхүү номын зохиогч нь цагдаагийн албан хаагч байгаа юм.

ШАТСАН ХОЁР БАЙШИН

2008 оны 7 сарын 1-нд шатсан хоёр байшин маш богино хугацаанд уралдан баригдаж дуусаж байна. Мөнгөтэй л газрууд юм даа.

ТЭР ӨДӨР 7 сарын 1

…Хүч хэрэглэж хэрхэвч болохгүй.
Ж.Батмөнх

ЭНЭ БОЛ ҮР ДАГАВАР (цуврал 2)

Энэ өдрийн үйл авдлыг жагсаал цуглаан байсан, нийгмийн эмх замбараагүй явдал байсан, зохион байгуулалттай зандалчлах гэмт хэрэг гэхчлэн олон талын, олон өнцгөөр, олон янзын байр сууринаас харж хандаж хийсэн тайлбарууд байгаа ч, энэ үйл явдал яг юу байсан юм бэ гэж дүгнэлт хийхийг энэ удаад хүссэнгүй. Зүгээр л 7 сарын 1 –ний үйл явдал, үзэгдэл гээд нэрлэчихье. Энэ өдөр Монголчууд үзэл бодлоо илэрхийлсэн, цугласан. Аль нэг нам үүнийг зохион байгуулахыг оролдсон бол магадгүй барагтай хүн цуглахгүй байсан байх. Хэн нэг нэр дэвшигч ч үүнийг хийж чадахгүй. Тэр өдөр тэнд хэн нэг нам хүчин, аль нэг эвсэл, нэр бүхий лидер улстөрч энээ тэрээгийн төлөө бол нэг их олон хүн цуглаагүй байх. Чиний төлөө амиа өгье, нэгийгээ үзэж нэхий дээлээ уралцана гэж хэн ч ирээгүй.

ТЭР ӨДӨР 7 сарын 1

…Хүч хэрэглэж хэрхэвч болохгүй.
Ж.Батмөнх

ЭНЭ БОЛ ЗӨВХӨН ЭХЛЭЛ

(цуврал 1)

Энэ өдрийн талаар хүн болгон л ярьж бичиж байгаа боловч бас л хангалттай ярьж бичихгүй байна. Энэ талаар ярихаас зориуд тойроод халгаад ч байх шиг. Өнөөг болтол улс төрийн намууд энэ талаар байр сууриа илэрхийлээгүй хэвээр. Тэд энэ үйл явдлын талаар байр сууриа илэрхийлж улс төрийн дүгнэлт гаргаагүй л байна. МАХН бол бүр санаатайгаар энэ талаар дурсахаас цааргалж, булзаж байгаа. Улс төрчдийн амнаас худлаа л хий дэмий халаглал, түүхэнд бичигдэх хар өдөр, муухай дурсамж, дахин бүү давтагдаасай, сургамж аваасай гэх мэтийн жижүүрийн үгс урсах аж. Үнэндээ энэ үйл явдлын талаар дүгнэлт гаргах нь хүнд хэцүү, төвөгтэй хөндүүр сэдэв боловч яаж ийж байгаад учрыг нь олж хужрыг нь тунгааж нэг тийш болгох л ёстой юм.

БИ САМУУНД ОРОЛЦСОН БАЙЖ МАГАДГҮЙ

Хорь гаран жилийн тэртээ, хүнсний хорьдугаар дэлгүүрийн дэргэд олон хүнийг хамарсан нийгмийн эмх замбараагүй байдал бий болсон билээ. Оргодол цэргийг хашраах гэсэн комендантын цэргүүд өөрсдөө хашраалгасан нь тэр. Үймээн самууны учир шалтгаан хийгээд хожмын үр дагавар, түүнд оролцогчдын асуудлыг хэрхэн шийдсэн зэргийг үүнийг сараачигч миний бие төдий л сайн мэдэхгүй. Хожим хэвлэл мэдээллээс уншсан болон ам дамжсан ярианаас сонсоход л тийм юм болсон гэдэг.

СЭТГҮҮЛЧИД ХЭЗЭЭ АЖИЛДАА ОРОХ ВЭ?

7 сарын 1-ний үймээний дараагаар Монгол улсын ерөнхийлөгч нийслэл Улаанбаатар хотод онц байдал зарлаж, улмаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, түүний дотор бүх ТВ-үүд, радио FM-үүдийн дуу хоолойг хаав. МҮОНТВ -ээр зөвхөн хурандаа Сайнжаргал ярьж, түүнийг ядраад амрах цагт бусад нь ярих хуваарьтай юм шиг байлаа. Энэ өдрүүдийг ҮЗЭН ЯДАХ ДӨРӨВ ХОНОГ хэмээн албан ёсоор нэрлэж болно. МҮОНТВ-ийн хоёрхон хөтлөгч сэтгүүлч л өдөр шөнөгүй ажиллаж байсны нэг нь болох сэтгүүлч Мөнхтөр үзэл суртлын ноцтой “алдаа” гаргаж, нэгдсэн нэгдүгээр эмнэлгийн эмч сувилагч нарын үзэл бодол дуу хоолойг үзэн ядах өдрүүдийн хүрээнд гаргасны хувьд буруутаж, улмаар ажлаас нь чөлөөлсөн гэх яриа дараагаар нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр цацагдаж, нэр бүхий улс төрчид ярьцгаав. Сэтгүүлч Мөнхтөр хэзээ ажилдаа орох вэ?

ДАХИАД Л ЗӨВШӨӨРӨЛГҮЙ ЖАГСААЛ

Зөвшөөрөл авсан уу? Энэ удаад цагдаа жагсав. Дүрэмт хувцастайгаа, мөрдэсээ гялалзуулан жагсав. Цэрэгжсэн улс болохоор зохион байгуулалт сайтай, юунаас ч үл шантарч, ухарч няцашгүйгээр, мөр зэрэгцэн, эгээ л хөл тавьж парад хийлгүйгээр жагсав. Тэд ч бас хүн юм болохоор жагсах цуглах, эвлэлдэн нэгдэх, үг хэлэх үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй л байлгүй яахав.

Гэхдээ тэд зөвшөөрөл авсан болов уу? Зөвшөөрөлгүй жагсаал цуглаан хийлээ хэмээн бусдыг чирч гулдран баривчилж, бороохойдож, буудан тараадаг улсууд өөрсдөө зөвшөөрөл мөвшөөрөл гэлгүй цуглаан хийж, их жанжныхаа талбайд жагсаж байлаа. Хэрэв тэд зөвшөөрөлгүй жагсаал цуглаан хийсэн бол өмнөх жишгээр тэднийг хөөж тараах ёстой, зохион байгуулагч, турхирагчдыг нь баривчлах ч ёстой бизээ. Гэтэл тарааж хөөх, баривчлах ёстой улсууд нь өөрсдөө жагсаж байгаа учир энэ удаад тэднийг тараах, хөөх субъект үгүй байлаа. Ямар ёс журам дуудалтай биш, тэд нь ч дунд нь байсан юм билүү хэн мэдлээ.

Дүрэмт хувцастайгаа жагсаж байна гэдэг нь албан үүргээ гүйцэтгэж байхдаа жагсаж байсан болж таарлаа. Үүнийг нөгөө талаас нь харвал тэд зүгээр л ажил хаясан байна гэж ойлгож болно. “Хэрэв бидний шаардлагыг хүлээж авахгүй бол бид дараа дараагийн эрс шийдэмгий арга хэмжээг авч цагдаагийн ажил хаялтыг ч зохион байгуулна. Цагдаа нар хэдий ажил хаях эрхгүй ч гэсэн…” Яг ингэж хэлж байх мөчдөө тэд үнэндээ ажил хаялт хийж байгаагаа ухаарч байгаа болов уу? Хэрэв аль нэг эмнэлгийн эмч нар цагаан халаадтайгаа талбай дээр цуглаад, 7 сарын 1 –ний үймээний үеэр ТВ -д ярилцлага өгснийхөө төлөө ажлаасаа халагдсан нэгдүгээр эмнэлгийн эмч нарыг эргүүлэн ажилд нь авахгүй бол бид ажил хаялт зарлана хэмээн мэдэгдэж байвал та үүнийг цуглаан гэж үзэх үү ажилт хаялт гэж нэрлэх үү?

Харамсалтай нь энэ үеэр Баяр сайдын үүрэг даалгаврыг хэн ч биелүүлсэнгүй, ойшоосонгүй. Жагсаал болгон дээр байдаг сайн дурын операторууд, цагдаагийн мөрдэстэй зураглаачид алга байлаа. Уг нь тэд бүх зүйлийг дүрсжүүлж баримтжуулах “үүрэгтэй” сэн. Бүгдийг сайн бичсэн биз, бүгдийг нь сайн баримтжуулсан биз гэж Баяр сайд асуувал тэд одоо юугаа хэлнээ. Өөрсдийгөө болохоор тэд дүрсжүүлж баримтжуулсангүй, азаар Ийгл зэрэг хэдэн ТВ очиж тэднийг хагас хугас баримтжуулжээ.

Хэрэв тэд зөвшөөрөлтэй жагсаал цуглаан хийсэн бол хэн зөвшөөрөл өгсөн бэ? Цагдаагийн ажилтнуудыг жагсахыг хэн зөвшөөрөв? Тэгээд бүр дүрэмт хувцастайгаа шүү. Жагсаалд хичнээн хүн оролцох хийгээд хэдий болтол үргэлжлэх, жагсаалын зорилго энэ тэрийн талаар бодвол дурдсан л байгаа даа. Тэд төрийн тусгай хамгаалалтын бүс рүү нэвтэрсэн юм биш биз. Хэрэв тэд зөвшөөрөлтэй цугласан бол зөвшөөрөл олгосон этгээд энэхүү хууль бус шийдвэрийнхээ хариуцлагыг хүлээх учиртай. Гэвч ямар ч тохиолдолд хууль зөрчсөн болж таарах ийм нөхцөл байдалд манайд гэм буруутан олддоггүй, хууль хэрэгждэггүй муу жишиг тогтсон юм. Ялангуяа үүнд төрийн байгууллагын томоохон эрх мэдэлтнүүд хутгалдсан бол.

Жагсаж буй цагдаа нар мэдүүлэг өгөв. Жагсагчид цуглаан хийх далимдаа, ярилцлага өгч, сайн дураар “мэдүүлэг” өгцгөөв. “Төрийг хамгаалж байсан төрийн цагдаа хэлмэгдэх ёсгүй”. Нийгмийн хэв журам, иргэдийн амгалан тайван байдлыг сахиулах учиртай цагдаагийн институц өөрсдийгөө төрийг хамгаалах үүрэгтэй гэж боддог ажээ. Тэд төрийн институц мөн боловч, төрийг хамгаалах биш, иргэдээ хамгаалах үүрэгтэй юм сан. Төр гэх нэрээр үүрэг өгөгч хэнийг ч болов, аягүй бол дарангуйлагчдыг ч хамгаалж болохнээ. Тэд үүнийгээ төрийг хамгаалж байгаа, үүргээ гүйцэтгэж байгаа гэж хэлэх нь байна. Энд л нөгөө эрх мэдлийн хуваарилалт чинь, цагдаагийн бие даасан байдлын асуудал хөндөгдөнө. Тэрчлэн МАХН-ын цагаан байрыг хамгаалж байсныгаа тэд төрийг хамгаалж байна хэмээн мэдэгдэв. Төр гэдэг чинь МАХН байгаа юм хэмээн шууд хэлсэнтэй адил. Уг нь Олон цагдаагийн ажилтнууд аль нэг намын харьяалалгүй, нам бусчууд, сонгуульд намыг нь бус хүнийг нь харж саналаа өгсөн хэмээн цагдаагийн зарим нэг удирдлагууд ч ярилцлага өгсөн байгаа.

Жагсаж буй цагдаа нар мэдүүлэгтээ үргэлжлүүлэн, бид тушаал л биелүүлсэн, тушаал биелүүлсэн цагдаагийн албан хаагчдыг хэлмэгдүүлэхээ зогсоо хэмээн шаардав. Амарболд дарга УИХ-ын танхимд, УИХ-н эрхэм гишүүдийн өмнө хариуцлагатайгаар, байлдааны сум галт хэрэгсэл тавьж олгоогүй, байлдааны хэрэгсэл ашиглах тушаал хэн ч өгөөгүй хэмээн мэдэгдэж байсан. Гэхдээ бас араас нь бүх сум хэрэгслийг тоолж хүлээж авсан акт нь байгаа хэмээн үүнийгээ “баталгаажуулан” хүч нэмэгдүүлсэн. Хариуд нь цагдаагийн бие бүрэлдэхүүн төв талбайдаа жагсаж байгаад, бид дээрээс өгсөн тушаалыг л биелүүлсэн хэмээн мэдэгдлээ. Логик дүгнэлт хийе. Цагдаагийн албан хаагч 10 ажилтанг, Онц байдал зарлах үеэр зөвшөөрөлгүйгээр гал нээж, байлдааны сум хэрэгслээ ашигласан, улмаар хүний амь нас бүрэлгэсэн байж болзошгүй гэдэг үндэслэлээр сэжигтнээр татаж саатуулсан байгаа. Цагдаа нар, үгүй бид тушаал биелүүлсэн хэмээн мэдэгдэв. Бүр биш түр, баривчилсан биш саатуулсан байхад цагдаа нар яагаад бухимдав. Тэгэхээр цагдаа нарын хэлж байгаагаар тушаал өгсөн байж таарах нь, буудсан байж таарах нь. Харин тушаал өгсөн бол хэн тушаал өгсөн бэ гэдэг асуудал нээлттэй үлдэв? Амарболд, тушаал өгөөгүй гэж мэдэгдсэн. Гэхдээ УИХ-ын гишүүн УИХ-ын танхимд хэлсэн үгийнхээ төлөө хариуцлага хүлээхгүй гэсэн заалт байдаг боловч УИХ-ын танхимд үг хэлсэн хэн боловч хариуцлага хүлээхгүй хэмээн хавтгайруулан нялзаах боломжгүй. Тушаал өгөөгүй бол буудсан нь буруутай, тушаал өгсөн бол тушаал өгсөн нь буруутай. Өөрөөр байх боломжгүй.

Төрийн эргэлт. Зөвшөөрөл авсан эсэх болон хэн буруутай зэрэг нь хууль шүүхийнхний шийдэх харьцангуй “жижиг” асуудал. Энэ асуудлууд нь хувь хүмүүсийн хоорондын асуудал байлаа. Харин энэ удаад төрийн нэг институц нөгөө институцтэйгээ цанхаалж байгаа ажээ. Цагдаа нар гэмт хэрэгт сэжиглэгдэн, түр саатуулагдсан цагдаагийн албан хаагчдын эрх ашгийг хамгаалж, тэднийгээ өмөөрөх далимд дараа дараагийн удаад хэн нь ч баригдаж мэдэх учраас далимд нь өөрсдийнхөө эрх ашгийг урьдчилан хамгаалж прокурорын байгууллагад шахалт үзүүлж байгаа нь энэ аж.

Эргүүл тусгай хамгаалалтын дугаар ангийн захирагч хурандааг барьж саатуулжээ. Инхүү хууль, хүчний байгууллагынхан гэж бидний нэгтгэн багцалж, нэг талд оруулан ойлгодог байсан төрийн хоёр тусдаа институц хоорондоо сөргөлдөж эхэллээ. Гаднаас нь харахад хэдэн цагдаа л жагсаж байгаа юм. Нарийвчилж сайтар шинжилбэл төрийн институцүүдийн хоорондын үл ойлголцол, мөргөлдөөний эх нь тавигдаж байна. Энэ нь төр чадваргүй байгааг харуулаад зогсохгүй, төрийн замбараагүйдал, мухардал задралын илрэл юм. Төрийн механизм гацаж, жам ёсоороо ажиллаж чадахаа байж, одоо хэн олон хүнтэй жагсаж чадсан нь, эсвэл хэн чанга дуугарсан нь дийлэх болох нь.

Цагдаа, шүүх, поркурорын байгууллагыг бид бөөнд нь хууль хүчний байгууллага хэмээн нэрлэж ойлгож заншсан боловч төрийн энэ гурван институцийн хувьд тодорхой эрх мэдлийн хуваарилалт бий. Гэтэл жагсаж буй мөрдэстэй цагдаа нар прокурорын байгууллагын хараат бус бие даасан байдалд дарамт үзүүлэх замаар халдав. Улсын прокурорын байгууллагын дэргэдэх мөрдөн байцаах хэлтэс ажлаа хэвийн явуулах боломжгүй болов. Нэг талаас нь харахад түр саатуулагдсан, дээр нь бие муутай цагдаагийн хурандааг батлан даалтад гаргаж байгаа л хэрэг. Нөгөө талаас нь харвал цагдаагийн ажилтнууд төрийн механизмыг гацааж, төрийн эргэлт хийж байгаа хэрэг. О.Магнай л гэхэд ар гэрээс нь хүсэлт гаргасан, эрүүл мэндийн хувьд тааруухан гээд батлан даалтад гаргаж болох ав адилхан үндэслэл байхад батлан даалтад гаргаагүй мөртлөө цагдаагийн хурандааг болохоор яг энэ үндэслэлийг нь харгалзан батлан даалтад гаргав. Цагдаагийн хурандаа болохоор тэрүү, цагдаа нар жагссан болохоор тэр үү. Би хууль шүүхийн талаар мэдэхгүй. Гэхдээ зандалчин гэж хүн алдаг, цаазалдаг хүнийг хэлдэг биз дээ. Гэтэл хүн алаагүй хүнд зандалчлах гэсэн зүйл заалтаар эрүү үүсгээд, хүн алахад хүргэсэн тушаалыг биелүүлсэн байж болзошгүй хүнд болохоор өөр зүйл ангиар эрүү үүсгээд байгаа нь надад л лав огт ойлгомжгүй юм даа.

Хэдэн цагдаа жагсахад л хэн ч юу ч хийж чадахгүй бууж өгч байна. Цагдаа цаашлаад энэнээс илүү шаардлага тавихгүй гэх баталгаа бий юу, тэр үед хэн тэднийг зогсоох юм бэ? Латин Америкт, Африкт цэргийн түрүүч нар л цэргийн эргэлт хийдэг бол манайд цагдаагийн хурандаа л төрийн эргэлт хийж чадах юм байна.

Ц.Болд

 

БИ ХАМ ХЭРЭГТЭН МӨН

Магнай, Батзандан хоёр буруутай. Тэд тэр өдөр талбай дээр очсон буруутай. Очсон нь буруутай юм бол Ц.Элбэгдорж, Бурмаа нар ч тэнд очсон. Хэдийгээр 20 мянга гэж байгаа боловч тэр өдөр талбай дээр 30-50 мянган хүн очсон байх магадлалтай, тэд бүгд буруутай болж таарна.
Тэд тэнд үг хэлснээрээ буруутай. Үг хэлсэн нь буруу юм бол Элбэгдорж ч үг хэлсэн, Лхагважав ч үг хэлсэн. Эрс шинэчлэлийн Энхбат ч үг хэлсэн. Тэд нэг ч чулуу шидээгүй ч гэсэн шидэхийг нь хорьж чадаагүй буруутай. Тэд залуу учраас бас буруутай. Залуу учраас омголон, зоригтой, юунаас ч айдаггүй буруутай. Залуу учраас тэд алдаа гаргадаг. Энэ нь л тэдний буруу. Залуучуудын алдааг ахмад үеийнхэн уучилж тэвчдэггүй юм.

Хэн нь үнэн яриад байнаа?

2008 оны УИХ-ын сонгуулийн урьдчилсан төлөв байдлын талаар намууд хэт эртдэн баяр хөөртэйгөөр мэдэгдэл хийснээс хойш, 7 сарын 1 -ний үйл явдлын дараагаар, Ерөнхийлөгч Онц байдал зарласны сүүлчээр, 86 жилийн түүхтэй МАХН-ын Цагаан байшин Цогтын цагаан байшин шиг шатсанаас улбаалан олон хүн, улс төрч, субъектүүд байр сууриа илэрхийлж үзэл бодлоо илэрхийлсэн. Тэр дундаас хариуцлагатай албан тушаалтнуудын хэлсэн үг, хийсэн мэдэгдлүүд нь ямар ч хий зөрүүгүй үнэнийг өгүүлсэн байх учиртай байлаа. Хий зөрүү гарч байвал, худлаа ярьж байна гэсэн үг.